Kacper Fodyga – chęciński architekt, rzeźbiarz i murarz

Kościół katolicki święto Objawienia Pańskiego ustanowił na 6 stycznia. W tradycji chrześcijańskiej jest to również dzień wspomnienia Chrztu Pańskiego, cudu w Kanie Galilejskiej, a przede wszystkim Trzech Króli. Postacie mędrców ze Wschodu pozostają osnute nimbem tajemniczości, ale wedle średniowiecznych przekazów mieli zwać się Kasprem, Melchiorem i Baltazarem. Dlatego właśnie w tym dniu osoby posiadające takie imiona obchodzą swoje imieniny.

Historia Chęcin najbardziej związana jest z pierwszym z imion biblijnych królów poprzez postać pochodzącego z włoskiego Mesocco (obecnie położonego w granicach szwajcarskiego kantonu Gryzonia) Kacpra Fodygi. Był on jednym z najbardziej znanych w Rzeczypospolitej swoich czasów architektem i rzeźbiarzem, którego życiowe drogi ostatecznie zbiegły się w naszym mieście. Kacper wraz z kuzynami – Albertem i Sebastianem sprowadzili się do Polski w ostatnich latach XVI w. Inspiratorem ich przyjazdu był jeden z magnatów – Mikołaj Radziwiłł „Sierotka”, słynny podróżnik i protektor rozwoju kartografii.

Epoka Renesansu cechuje się intensywniejszym niż w innych epokach napływem ludności włoskiej na terytoria Rzeczypospolitej. Duży w to wkład wniosła królowa Bona Sforza – druga żona Zygmunta I Starego, która wraz z przyjazdem na dwór wawelski sprowadziła wraz ze sobą liczny dwór z rodzinnego Bari. W kolejnych latach w ślad za swoimi pobratymcami przybywali kolejni Włosi, z których najsłynniejszymi byli Giovanni Michele Bruto, profesor Akademii Jagiellońskiej za czasów Stefana Batorego, Faust Socyn, twórca doktryny braci polskich czy choćby malarze i architekci – Tomasz Dolabella (twórca plafonów w Pałacu Biskupim w Kielcach), Marcello Bacciarelli (portrecista Stanisława Augusta Poniatowskiego) czy Bernardo Bellotto „Canaletto” (pejzaże XVIII-wiecznej Warszawy).

Kacper Fodyga swoje pierwsze lata działalności związał z dworem radziwiłłowskim. Przypisuje mu się m.in. przebudowę zamku w Nieświeżu (dzisiejsza Białoruś), a ponadto ratusza w Szydłowcu, stolicy słynnego Hrabstwa Szydłowieckiego, którego właścicielem był właśnie ww. Mikołaj Radziwiłł „Sierotka”. Był również autorem kaplicy grobowej rodziny Padniewskich w Pilicy – zaprojektował ją na zlecenie Wojciecha Padniewskiego, kasztelana oświęcimskiego, męża Jadwigi Dembińskiej, córki Stanisława Dembińskiego, starosty chęcińskiego. Był ponadto twórcą założeń architektonicznych kaplicy pw. św. Leonarda w Ruszczy, ufundowanej przez Stanisława Branickiego, starostę chęcińskiego (od 1602 r.). Fodyga stał się murarzem i architektem bardzo popularnym i cenionym, dlatego też w pierwszych dekadach XVII w. na zlecenie kasztelana małogoskiego Mikołaja Oleśnickiego podjął się budowy rodzinnej kaplicy grobowej tej rodziny w opactwie na Świętym Krzyżu. Włoskiemu architektowi przypisuje się ponadto realizację kościoła dominikanów w Klimontowie, kaplicy Tarnowskich przy kolegiacie w Łowiczu czy też nagrobków w kościołach w Łomży, Żerkowie, Chojnej, Płocku, Koninie czy Holszanach (dzisiejsza Białoruś).

Kacper Fodyga jest postacią wyjątkowo mocno związaną z Chęcinami. Na przełomie 1599 i 1600 r. osiedlił się on w naszym królewskim mieście, pojmując za żonę Zuzannę z Grodzanowskich. Jednym z obiektów, którego przebudowy dokonał włoski architekt był kościoł parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła. Był to dla parafii chęcińskiej burzliwy okres, ponieważ budowla po 1554 r. przeszła w ręce protestantów, zaś powróciła w ręce katolików po ok. 20 latach. Dodatkowo w 1582 r. fara spłonęła, po czym prowadzono w niej liczne prace konserwatorskie. Po kolejnym pożarze miasta w 1605 r. gruntownych przebudów dokonał właśnie Fodyga w latach 1607-1614, staraniem ówczesnego proboszcza ks. Andrzeja Popowskiego. Dzięki temu kościołowi nadano formę „gotycyzującej” trójnawowej hali ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Ponadto w 1614 r. Kacper i Zuzanna ufundowali w południowo-wschodniej części świątyni własną kaplicę grobową na planie kwadratu, nakrytą kopułą ze smukłą latarnią. W centralnym punkcie kaplicy, noszącej dziś wezwanie Trzech Króli, mieszczą się: epitafium Fodygów, kamienny ołtarz św. Krzyża z ok. 1625 r. oraz barokowe figury śś. Jana i Marii z XVII w. W przyziemiach znajduje się natomiast krypta z trumnami fundatorów.

Wśród innych ważnych budowli będących dziełem rodziny Fodygów wymienić należy kaplicę św. Leonarda przy kościele franciszkanów pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Budynki zakonu – podobnie jak parafialne – przeszły na pewien czas w domenę innowierców, mianowicie w latach 1581-1603. Kaplica powstała w latach 1605-1607 na zlecenie starosty chęcińskiego Stanisława Branickiego. Nie ma pewności, że to właśnie Kacper Fodyga był autorem budowli, jednak wskazują na to m.in. zastosowanie żeber i analogie architektoniczne kaplic jego autorstwa – w Pilicy, na Świętym Krzyżu czy chęcińskim kościele parafialnym. Pomieszczenie ma kształt kwadratu z półkolistą absydą od wschodu, jest dosyć wysokie, na szczycie zwieńczone kopułą posiadającą latarenkę. W rogach kaplicy umieszczono też kartusze herbowe fundatorów - rodziny Branickich.

Warto również wspomnieć o tzw. kamienicy Fodydzińskiej. Kompleks budynków zajmuje środkowy z trzech placów w zachodniej pierzei Rynku Górnego, z sięgającymi XV w. zabytkowymi piwnicami. W podwórzu Fodyga zorganizował warsztat rzeźbiarsko-kamieniarski, przejęty następnie przez brata Sebastiana. Budynki swoją rozciągłością sięgały dzisiejszej ul. Małogoskiej.  Z czasem dom rodziny Fodygów przeszedł w ręce konwentu klarysek dzięki zapisowi testamentowemu włoskiego architekta, wykonanemu ostatecznie przez jego bratanka Henryka, chęcińskiego duchownego. Nie wyklucza się też ingerencji Kacpra Fodygi w przebudowę zamku chęcińskiego po zniszczeniach z okresu rokoszu Zebrzydowskiego oraz pozostałych świątyń w obrębie miasta, m.in. kościoła św. Ducha na wschodniej granicy ówczesnych Chęcin.

            Kacper Fodyga poza swoja działalnością jako architekta i murarza objął też urzędy rajcy i wójta Chęcin. Silnie związany z miastem rzeźbiarz jest świadectwem wielokulturowości królewskiego miasta, zamieszkiwanego przez Polaków, Niemców, Żydów, Włochów, Szkotów czy Holendrów. Fodyga uznany jest za prekursora tzw. stylu chęcińskiego, porównywalnego z architekturą Lombardii i miast Wielkich Jezior w północnej Italii. Rozpowszechnił tzw. system parepti-pilastri (ściany-pilastry) i pilastri sfasati (cofnięte pilastry), których zastosowanie zaobserwować można np. w kościele św. Bartłomieja. Chęciny nie są miejscem przypadkowym dla rozwoju architektury polskiego Odrodzenia – stąd pochodzą bowiem bogate złoża cennego marmuru chęcińskiego, powszechnie używanego w sztuce zdobniczej. Chęciny były jednym z najbardziej prężnych ośrodków rzemieślniczych, o czym świadczy również liczba kamieniołomów, obecnie objętych ochroną jako rezerwaty przyrody.

Konrad Szymański

Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej Gminy Chęciny