Jak z jednej góry powstały dwie mniejsze?

Skały budujące najwyższe wzniesienia wokół Chęcin powstały w morzu. Tak! Nie zawsze znajdowała się nasza okolica ponad powierzchnią wody. Dodatkowo było to morze całkiem ciepłe. Istniało ono 370 i 380 milionów lat temu! Obszar obecnego trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich znajdował się w strefie międzyzwrotnikowej (obraz nr 1). W ciepłym, stosunkowo płytkim ówczesnym morzu kwitło życie. Ślady tego życia odnajdujemy dziś zapisane w skałach otaczających okolicę Chęcin. Tworzą one góry Zamkową, Rzepkę, Zelejową, Żakową, Miedziankę i te mniejsze w ich okolicy także.  Głównymi skamieniałościami dewońskimi (tak nazywa się okres geologiczny, którym jest określany czas sprzed ponad 350 mln lat) są liliowce, stromatopory oraz głowonogi (obraz nr 2). Te pierwsze wyglądają, jak małe rureczki, które budowały twór na wzór gałązek. Większymi budowniczymi były stromatopory. Tworzyły one kolonie w postaci kopuły. Ich przekrój charakteryzuje laminacja, czyli warstwowe sekwencje o ciemniejszej i jaśniejszej barwie. Trzecią grupą organizmów budujących górę Zamkową są głowonogi oraz ślimaki. Udział poszczególnych szczątków organizmów w skale jest zmienny, uzależniony od głębokości niegdysiejszego morza. Jak się stało, że życie zostało zapisane w skale? Obumarłe organizmy opadały na dno. Części twarde ich ciał zachowały się najlepiej dzięki procesowi fosylizacji. Aby proces ten mógł zajść potrzebne są sprzyjające warunki, tj. dynamiczne zasypanie szczątków, dzięki któremu odcinany jest dopływ tlenu, by szczątki nie mogły ulec rozkładowi, następnie dochodzi do przemian chemicznych i mineralogicznych. Dodatkowo wapienne skały dewońskie np. z Góry Zamkowej, wzmocnione są wkładkami rogowców (niewielkie wtrącenia soczewkowate krzemionki).

Zalegające poziomo kiedyś warstwy skał (po ustąpieniu morza) zostały poddane ruchom górotwórczym dwukrotnie. Same ruchy górotwórcze (orogenezy) są wywołane przez wędrówkę kontynentów. Pierwsze zmiany nastąpiły w czasie orogenezy waryscyjskiej. W jej trakcie warstwy skał zostały pofałdowane. Wydźwignięcie opisanych warstw spowodowało powstanie wysokich gór na wzór dzisiejszych Alp, może niższych. Skalę wysokości tych gór prezentuje obraz nr 3. Skały dewońskie zostały podniesione niemalże do pionowej pozycji (Obraz nr 4). Równolegle zachodziły (i po dziś dzień tak się dzieje) procesy niszczące (denudacyjne) powierzchnię Ziemi. Następnym epizodem mającym znaczny wpływ na krajobraz, była orogeneza alpejska. W jej czasie doszło do dodatkowych przesunięć części popękanego górotworu względem siebie. Dlatego dzisiejszy zarys niegdyś jednej góry jest mniej wyraźny i nie tworzy jednego ciągu. Formę wypukłą (górę), której skały są wygięte równolegle do jej powierzchni nazywa się antykliną, a formę wklęsłą z tą samą charakterystyką ułożenia skał – synkliną. Opisany wyżej proces dał okolicy Chęcin formę nazywaną, antykliną chęcińską (Obraz nr 5). Wystawione na procesy erozyjne skały węglanowe, budujące obecnie góry Zamkową i Zelejową, stopniowo znikały z powierzchni. Odsłoniły tym samym zalegające głębiej starsze piaskowce i mułowce. Skały te są mniej odporne na wietrzenie, dlatego też tworzą obecnie formę wklęsłą w krajobrazie (Dolinę Chęcińską). Po wysokiej niegdyś górze zostały ślady w postaci kilku mniejszych okalających Chęciny i przyległe do niej wsie.

Opisane procesy geologiczne zachodzą niezwykle powoli w zestawieniu z ludzkim życiem. Nauką badającą losy Ziemi sprzed milionów lat jest geologia. Stare skały (dewońskie), na przykład takie jak w Chęcinach, na powierzchni Ziemi występują niezbyt często. Z tego powodu nasz rejon często jest odwiedzany przez badaczy, których fascynują zagadki Ziemi. Może i Ty drogi Czytelniku zechcesz spojrzeć na swą okolicę okiem badacza?