Jak powstała różanka zelejowska?

 

Marmury chęcińskie słynne były od wieków ze względu na swoje walory estetyczne. Jednak, czy w obecnych czasach pamiętamy o nich? Czy są miejsca, w których można je dziś podziwiać? Z pewnością pytania mogą się mnożyć w tym zakresie. Na część z nich odpowiedź można znaleźć poniżej.

Najbardziej cenioną i unikatową odmianą marmurów chęcińskich była różanka zelejowska. Wyróżniała się ona swoją barwą, od białej, przez różową, aż po ciemnobordową. Mozaikowe ułożenie kolorów wraz z doskonałym polerem sprawiły, że była niezwykle pożądanym surowcem w kamieniarstwie już od XVI w. Skała ta nie tworzyła dużych pokładów. Występuje w postaci żył przecinających górotwory wapienne i dolomitowe dewonu (obraz 1), czyli w głównej mierze te które otaczają Chęciny i okoliczne wsie na zachód od miasta.

Grubość tych żył waha się od kilku centymetrów do kilkunastu metrów. Natomiast długość dochodzi do kilkuset metrów. Barwa kalcytu jest różna, od białej, różowej do brunatnoczerwonej (obraz 2). Koncentryczny rozkład barw układających się naprzemiennie stworzył wrażenie różyczek skalnych. Żyły przecinają skały, wśród których występują, ale również siebie nawzajem. Wynika z tego, że występuje kilka generacji żył kalcytowych w utworach dewońskich. Powstały one w szczelinach tektonicznych, które tworzyły się wielokrotnie w okresie, gdy krążyły w nich gorące roztwory wysoko zmineralizowane. Sama krystalizacja kalcytu rozpoczynała się na ścianach szczelin, gdzie narastały pierwsze kryształy. Krążące w skałach wody zawierały różne ilości rozpuszczonych związków żelaza (głównie hematyt). Właśnie związki tego pierwiastka są odpowiedzialne za zabarwienie żył na różne odcienie czerwieni. W miarę upływu czasu dochodziło do całkowitego zasklepienia szczelin kalcytem. W miejscach o większej przestrzeni budowały się duże kryształy tego minerału w postaci skupień sekrecyjnych bądź szczotek. W wyniku dalszych ruchów tektonicznych dochodziło do przerywania istniejących już form żylnych i tworzenia się nowych, zarówno w świeżych miejscach jak i wcześniej występujących. Przez co obecny obraz użylenia wapieni jest mozaikowy. Żyły typu różanki zelejowskiej datowane są na wiek przedpermski.

Specyfika wydobycia różanki zelejowskiej polegała na nawiercaniu otworów w miejscach kontaktu żyły ze skałą, którą przecięła. Następnie w otwory wbijane były drewniane kliny. Namaczane i pęczniejące drewno z czasem powodowało odspojenie bloku surowca. Kolejnym etapem była jego obróbka. Żyłowy charakter złoża zmienił krajobraz wzniesień. Są one jakby szczerbione. Stąd między innymi nazwa jednego z kamieniołomów na Zelejowej – Szczerba (obraz 3). Eksploatacja następowała wzdłuż żył, które przebiegają poprzecznie do osi podłużnej gór. Od 1954 roku cały masyw Góry Zelejowa objęto ochroną w postaci rezerwatu przyrody. Góry, z których pozyskiwano także skałę typu różanki zelejowskiej, to m.in. Stokówka (obraz 4, 5), Rzepka (obraz 6), Sosnówka, czy Miedzianka.

Ze względu na to, że różanka zelejowska nie tworzyła pokładów o dużej bloczności, wykorzystywano ją głównie do zdobień architektonicznych. Zasięg wykorzystania tej skały obejmuje tereny dawnej Rzeczypospolitej. Spotkać ją można w renesansowej części katedry wawelskiej. W krakowskim kościele pw. św. Piotra i Pawła w nagrobku biskupa Andrzeja Trzebnickiego różanka posłużyła do wykonania płomieni. W Chęcinach podziwiać ją możemy w kościele parafialnym w kaplicy Trzech Króli. Notabene ufundowaną przez mieszczanina, Kaspra Fodygę, co zdarzało się niezwykle rzadko. W kieleckim kościele na Karczówce różanka zdobi detale ołtarza głównego. Piękno tej skały podziwiać można w Muzeum Narodowym w Kielcach, gdzie użyta została do portali drzwiowych. Ewenementem może być wazon wykonany z różanki zelejowskiej, który znajduje się w Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie. Podobnie jak wszystkie marmury chęcińskie kamień ten najlepiej sprawdza się do wykorzystania wewnątrz budynków.

 

 

Kotański Z., 1959,Przewodnik po Górach Świętokrzyskich. Część 1, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa

Waksmundzki B., 2012, Antyklina chęcińska - od Góry Zamkowej do Góry Miedzianki [w:] Góry Świętokrzyskie: 25 najważniejszych odsłonięć geologicznych (red.) Skompski S., Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego

https://mnki.pl/pl/obiekt_tygodnia/2019/pokaz/309,kalcyt_rozanka,5