27 grudnia - Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego

W tym roku przypada 104. Rocznica wybuchu w 1918 roku w Poznaniu Powstania Wielkopolskiego. Już drugi raz świętujemy ustanowiony w 2021 r Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego.

XIX-wieczne dzieje naszego kraju naznaczone były zrywami niepodległościowymi, które choć iluzorycznie dawały nadzieję na powrót zupełnie suwerennej Polski na mapę Europy. Zarówno powstanie listopadowe z 1830/1831 r. jak i powstanie styczniowe z 1863/1864 r. ostatecznie zakończyły się klęskami, jednak w wyraźny sposób sygnalizowały potrzebę walki o wolność. Jedną z nielicznych udanych insurekcji w naszej historii było natomiast powstanie wielkopolskie z lat 1918/1919,  dzięki któremu udało się wyrwać spod władzy niemieckiej tę jakże ważną prowincję i wcielić ją do nowopowstałego państwa polskiego.

Prowincja wielkopolska weszła w skład zaboru pruskiego w wyniku postanowień II rozbioru w 1793 r. Na krótko włączona została do Księstwa Warszawskiego za czasów napoleońskich, a po 1815 r. ziemie te otrzymały pewną autonomię, ponieważ utworzono z nich Wielkie Księstwo Poznańskie. Choć posiadało ono swój własny Sejm i względną swobodę, to z czasem księstwo stawało się coraz bardziej zależne od władz w Berlinie. Duch polskości, mimo intensywnej germanizacji, nie zanikł jednak wśród Polaków tam mieszkających. Najlepszym tego przykładem niech będzie uczestnictwo Wielkopolan w powstaniu listopadowym, a także zrywy narodowowyzwoleńcze z lat 40-tych XIX wieku. Najbardziej jednak jaskrawym przykładem dążenia do niepodległości było powstanie wielkopolskie z 1918/1919 r.

Kulminacyjnym momentem, inicjującym wybuchu powstania były wydarzenia z końca I wojny światowej. Klęska państw centralnych oraz wydarzenia w Rosji z 1917 r. wpłynęły na nastroje ludności i doprowadziły do wybuchu rewolucji listopadowej w Niemczech. W jej wyniku abdykował cesarz Wilhelm II Hohenzollern, a władzę w państwie objął kanclerz Friedrich Ebert. Popierał on dążenia Polaków do niepodległości, jednak nie kosztem ziem dawnego zaboru pruskiego. Stąd m.in. decyzja o wypuszczeniu z więzienia magdeburskiego Józefa Piłsudskiego.

Z momentem zakończenia działań zbrojnych na froncie zachodnim w całej prowincji wielkopolskiej rozpoczęło się tworzenie rad robotniczych i żołnierskich oraz Straży Obywatelskiej, kierowanej przez Juliana Lange. Powstał też Centralny Komitet Obywatelski, stojący na czele polskich komitetów obywatelskich. Dodatkowo 13 listopada 1918 r. przejęto kontrolę m.in. nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu. W wyniku wyborów powstał również Polski Sejm Dzielnicowy.

Kluczowym momentem inicjującym działania zbrojne było przybycie 26 grudnia do Poznania Ignacego Paderewskiego, przyjętego w hotelu Bazar. Płomienne, patriotyczne wystąpienie pianisty wywołało u władz niemieckich reakcję w postaci wprowadzenia do miasta oddziałów wojskowych. 27 grudnia do obrony ruszyły jednak powołane polskie oddziały Straży Ludowej, Polskiej Organizacji Wojskowej i Służby Straży i Bezpieczeństwa. Walki w stolicy prowincji dały asumpt do wybuchu powstania w innych ośrodkach jak Gniezno, Jarocin, Kórnik, Śrem czy Września. Usunięto administrację niemiecką z Szamotuł, Środy Wielkopolskiej, Pniewa, Opalenicy czy Trzemeszna. W wyniku walk zdobyto kolejne kluczowe punkty wojskowe w Poznaniu, m.in. Cytadelę czy arsenał przy ul. Wielkie Garbary. O perfekcyjnym niemal przygotowaniu powstańców do walki świadczy pasmo sukcesów militarnych, odnoszonych w całej niemal prowincji.

Prowadzono również wytężone działania na polu dyplomatycznym. Dzięki wysiłkom Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego w Wersalu europejskie państwa uznały przynależność ziem wielkopolskich do Polski i już wyłącznie od wyniku działań zbrojnych zależało czy dawne dziedzictwo państwa Polan wróci do macierzy. 4 stycznia 1919 r. Naczelna Rada Ludowa (organizacja polityczna w zaborze pruskim, powstała w 1916 r.) wybrała na Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu Wojciecha Trąmpczyńskiego. Dowódcą powstania został natomiast generał Józef Dowbor-Muśnicki.

Aktem sankcjonującym faktyczne przyłączenie Wielkopolski do II RP był traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r., kończący ostatecznie I wojnę światową. Obszar wydarty z niemieckich rąk przez powstańców został przyłączony do nowopowstałego państwa polskiego, a Armię Wielkopolską włączono do Wojska Polskiego. W zrywie narodowowyzwoleńczym zginęło ok. 2,2 tys. osób, a ok. 6 tys. zostało rannych. Było to jedno z nielicznych udanych powstań w historii Polski.

Cześć i chwała ich Pamięci!

Konrad Szymański

Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej Gminy Chęciny